Loneitu Hriat Tur Puanchhuahna
Botanical name : Arachis hypogeal Linn.
English : Ground nut
Hindi : Mungphali
Badam hi hriak nei thlai pawimawh tak mai a ni a, Hriaka sawra, a tel hman tangkai bakah badam hian thatna leh hman tangkaina dang tam tak a nei. Kan la sawi zel anga, hriak nei thlai zingah badam hian hmun pawimawh tak a chang a, India ramah phei chuan kan ching nasain khawvela badam hmun nei zau ber za zela 32 (32%) lai hauh thei kan ni. Hmarchhak stateah erawh chuan kan ching tlem viau maia, Mizoramah lek phei chuan tih tham kan ching lo a ni ber mai.
A chunga hming dang kan sawi bakah badam hian hming chi hrang hrang a nei. Peanut, earthnut, monkeynut, goober, panda leh manila nut ti pawhin an sawi a ni awm e, A chhungmu emaw chi kan tihah hian zaa 60(60%) hi hriak a ni a, zaa 45(45%) zet hi protein a ni bawk. Badam hi pai a nuam a, kuain a zawh loh pawh a awm vak lo a ni awm e (highly digestible). A chaw pai that dan ngaihtuahin King of oilseeds, ‘Hriaknei thlai Lalpa’ tih a ni. Food crop pawimawh tak a nih bakah, India ramah hian Cash Crop pawimawh tak a ni a, India ram Agriculture economy ah hmun pawimawh tak a chang phak a ni.
Badam hi mihring tan chauh a tangkai lova , ran chaw tha tak mai a ni bawk. A kawr kheh hnu (nut) hian a helte, chhum emaw kanro(roast)
ten an ei a, mineral a pai tam hle a ni. Kheh emaw kheh loh pawhin kan rovin nasa taka ei a ni a, chawhmeh atan leh hmawmsawm angin
min an ei nasa em em. Protein hi mihringin kan mamawh hle maia, mahse kan mamawh ang kan hmu pha thin lo. Mirethei tan phei chuan a
harsa leh zual. Badam hian protein a pai tam avangin a pawimawh hle. Protein tamna sa hringte hi kan mamawh khawp eitur kan hmuh phak
bawk si loh avangin badam hi a pawimawh hle a ni. Protein kan hmuh theihna dang leh chu be lam thlai (pulses) leh thlai hnah hringte a
ni. Badam hi hetia kan ei mai bakah hian peanut butter siam nan, a hriak sawrah te, soup leh stews siam nan leh thil dang siam nan pawh
hman a ni. Ei atan mai pawh nilovin damdawi atan pawh a tangkai teh meuh mai. A tangkaina leh thatnate ti hian han sawi zel ila.
1. Chaw atan leh Hriselna lamah.
i. Protein a pai tama a tha kan tih mai bakah sa ai pawhin a pai tam zawk leh nghal. Artui aiin a let hnih leh a chanve (2.5) in protein a pai tama, bekang tih lovah chuan thlai (vegetable food) dang zawng aiin protein a pai tam a, yeast ai pawhin a pai tam zawk.
ii. Taksain a mamawh em em food energy, protein, phosphorus, thiamine leh niacinte thahnem tak a pai a ni.
iii. Vitamin a pai tam bawka, vitamin A,B, C leh E telin vitamin chi hrang 13 zet a pai. Hei bakah taksa tana tha essential minerals 26 zet a pai bawk. Chung zingah chuan calcium , Iron, Zinc , boron leh a dangte a tel. Heng hian thluak hnathawh leh thannaahte ruh tichak turtein athawk.
iv. Thau tihreh nan tangkaia sawi a ni. Chaw ei hma darkar khat vela badam vei khat leh thingpui emaw coffee hang nena hmeh thin hian chaw ei tuina a tih hniam deuh bawk avangin min ti zang (weight reduction) theia hmuh a ni.
v. Badam hian Zinc a pai tam avangin taksa immune system tha takin a kalpui.
vi. Zunthlum tan a tha. Nitin badam veikhat eiin zunthlum, chawtha tlakchham avanga tuarna (malnutrition) a bikin niacin tlakchhamte a venga, vascular lama buaina pawh a veng.
vii. Naupang thanglai leh nu nau hring hnai leh hnute pe lai tan badam kan ro, kurtai (jaggery) leh kel hnute chawhpawlh an recommend . Hei hian natna hlauhawm deuh hepatitis (mitliam) leh TB veng theia sawi a ni.
II. Damdawi atan Badam.
Badama a damdawi tha pai tam ber chu a mu tuamtu kawr/pil sen leh a hriakah a awm. Ayurvedic damdawiah badam an hmang uar hle.
i. Badam hi thisen lama harsa enkawl nan a tha, haemophilia leh thisen lama harsatna inthlahchhawnna atanga kan neih thlengin a tikiang thei. Hnarthi atan leh hmeichhe thi ngah lutuk atante pawh a tha.
ii. Kawthalo, a bikin chronic(benvawn) chin tan a tha . Hetiang kawthalo hi nicotinic acid tlakchham vanga awm a ni a, niacin badam hi hetiang natna atan hian a tha.
iii. Badam tharlam leh chi tlemte thial (ei ) pawlh hi ha hni atante, stomatitis enkawl nante, bacteria hlauhawm deuh atante leh ha enamel venna atante a tha. Badamah hian antioxiodant leh resveratrol a tama, heng avang hian (cholesterol disease) lama buaina atante a tha bawk a, arterioselerosis problem veng thei antioxidant pawh a pai tho. Heng hi cancer tan pawh a tangkai bawk. Endometriosis, hmeichhiaa depressionte leh zunthlum natna avanga khawhmuhna lo chhe thei ven nante a tha.
iv. Thawk buai leh thi chhuak tih reh nante, a kawr chhum tuiin thisen sang damdawi a tante, attention pek theihlohna(Attention Deficit Hyperactivity Disorder(ADHD)) enkawl nante pawh a tha a, psychiatric disorder enkawl nan pawh tha zela sawi a ni.
III. Tangkaina dang :
Badam hi a lo tangkaiin a hmanna a tam thei viau mai a lo ni. Cosmetic, candle, leather dressing, furniture, cream leh tallow aia hman siamna a tante an hmanga, glycerine siam nan leh damdawia olive oil an hman thinnaah badam hriak a hman theih. Insecticide siam nante, ran chaw atante a tha.
A tawp berah chuan ti hian sawi ta ila, badam hi a lo thain a tangkai em maia, i ching uar thar leh teh ang u. Cashew nut (Sazu pumpui thei)
hi a tovin mitin tana ei phak a ni lo. Chhangahte an phuma, puddingahte pawh an telh thin. Cashew nut nei zolo ten badam an hmang maia,
poor man’s cashew an ti hial bawk a ni.